کانون هم ­اندیشی تعالی و توسعه استان قم (اتاق فکر) با موضوع «بررسی سرمایه اجتماعی و نقش آن در موفقیت» با همکاری مؤسسه آموزش عالی طلوع مهر دویست و نوزدهمین نشست خود را برگزار کرد.

نشست دویست و نوزدهم کانون هم ­اندیشی تعالی و توسعه استان قم (اتاق فکر) با موضوع « بررسی سرمایه اجتماعی و نقش آن در موفقیت » روز چهارشنبه دوازدهم مردادماه با همکاری مؤسسه آموزش عالی طلوع مهر برگزار شد.در ابتدای نشست آقای محمودی مدیر پژوهش موسسه، ضمن خوشامدگویی به حضار و بویژه سخنران مهمان دکتر حسن زارعی متین، عنوان کرد: مبنای تشکیل این جلسات با توجه به صبغه ده ساله اتاق فکر، کارکرد اتاق متناسب با هر زمان تعریف شده و نقش هماهنگی میان مدیران استان را به عهده داشته است. در دوره جدید عمدتا در زمینه ایجاد پشتوانه های علمی نظری و ایده پردازی برای مدیران ایفای نقش می کند. بحث های مدیریتی نیز اخیرا مباحث داغی را ایجاد کرده و در این جلسه که در خدمت دکتر زارعی متین استاد تمام دانشگاه تهران در رشته مدیریت هستیم. در سند ملی توسعه استان قم بخش راهبردهای توسعه استان قم مطرح شده که به جذب مشارکت و جذب تشکل ها اشاره شده و بستر سازی برای مشارکت اقتصادی و اجتماعی و در بخش خصوصی که لازمه همه اینها بحث سرمایه اجتماعی است. خواهش می کنیم از ایشان به ایراد نظراتشان بپردازند.

دکتر زارعی متین در ابتداگفت: این روزها بحث عدم موفیقت در کارها، جامعه و سازمان ها مطرح می شود. هفت سالی هست که در دانشکده مدیریت دانشگاه تهران مطرح می کنیم که با این همه هزینه هایی که می کنیم و تعداد بالای دانشگاه ها و اینهمه دانشجو و کارشناس چرا موفق نیستیم. خیلی دوست داشتم مسولان استانی و کشوری هم در جلسه ما شرکت می داشتند. اگر می خواهیم در سلامتی، نشاط اجتماعی و اقتصاد و سیاست موفق باشیم بایستی به سرمایه اجتماعی بپردازیم و توجه کنیم.

من ابتدا بایستی تعریفی از سرمایه اجتماعی را عرض کنم: سرمایه آن چیزی است که برای ما ارزش افزوده ایجاد می کند. در اوایل قرن بیستم بیشتر تاکید به سرمایه مالی بود یعنی چی داریم؟ ملک زمین خانه یا معدن سرمایه مالی محسوب می شد اما امروزه این تعریف کافی نیست این سوال مطرح می شود که چگونه از این سرمایه استفاده کنیم. بعدها سرمایه انسانی مطرح شد یعنی چه می دانیم؟ مهم است. رشته ای را بدانیم که برای افراد سرمایه اجتماعی ایجاد کند. یعنی نیاز و تقاضای بازار و جامعه را برآورده کنیم. باتوجه به این تعریف نیمی از دانشگاه ها بایستی برچیده شود چون رشته هایی را دارند که نیاز جامعه نیستند. تا اینکه می رسیم به سرمایه اجتماعی یعنی جوامع و دولتهایی موفق ترند که سرمایه اجتماعی داشته باشند. سرمایه اجتماعی برمی گردد به اینکه چه کسانی را می شناسیم، به اعتماد بین افراد و دولت و مردم بر می گردد. به کیفیت روابطی بر میگردد که در خانواده و جامعه است. متاسفانه در طول چند دهه گذشته سرمایه اجتماعی طبق آمار افت کرده است در بین ۱۶۰ کشور رتبه ما ۱۱۲ است. ترکیه بسیار از ما موفق تر است. یک شاخص مقایسه ای، تعداد سازمان های مردم نهاد است. در ترکیه ۲۰۰۰ NGO هست. سرمایه چهارم سرمایه روانشناختی است. دنیای پیشرفته روی آن کار می کند. ۴ تا مولفه برای آن تعریف می کنند اولین شاخص اش خودکارآمدی است. دومین شاخص، امید است. سومین شاخص، خوش بینی است. اینکه ما اتفاقات را به تلاش های خودمان نسبت دهیم. چهارمین مولفه، تاب آوری است. یعنی شما بتوانید بحران ها را پشت سر بگذارید و انعطاف داشته باشید. سرمایه روانشناختی به آن صفات روانشناختی بر می گردد که شما را به آن می شناسند. یعنی آیا آدم تاب آوری هستی؟ خوش بین هستی؟ اعتماد به نفس داری؟ امیدوار به آینده هستی؟

پنجمین سرمایه، سرمایه معنوی است. یعنی احساس تکلیفی که فرد می کند. مثلا می گوییم کار برای خدا به همون سرمایه معنوی بر می گردد. فرد اگر کارش مهم باشد احساس می کند خودش هم مهم است و این می شود سرمایه معنوی. این احساس معنوی لذت هم برای ما می آورد یعنی انگیزه برای ما ایجاد می کند. سرمایه معنوی همه سرمایه های چهارگانه را تحت تاثیر خودش قرار می دهد و مثل یک چتر روی همه آنها قرار دارد.

حالا می رسیم به اینکه سرمایه اجتماعی چیست؟ جاهایی که سرمایه اجتماعی بالاتر است جرم و جنایت و طلاق و بزهکاری کمتر است. قدیما بزرگترهای محله و روحانی محل سرمایه اجتماعی ایجاد می کردند و کانون حل اختلاف بودند و قلبها را بهم نزدیک می کردند. کارکنان دارایی نیستند هزینه هستند. اصلا بیشتر تعدیل ها و بیکاری ها بخاطر همین است چرا چون که آنها تبدیل به منابع انسانی نشده اند. منابع انسانی یعنی بتوانند در مشکلات راه حل ارایه بدهند و راهگشا باشند. تخصص داشته باشند و کارهایی انجام بدهند که هر کسی نتواند اینکار را انجام دهد. اما در نهایت می توانند سرمایه اجتماعی شوند.

آن کشوری سرمایه اجتماعی دارد که وقتی با بحرانی روبرو شد مردم داوطلبانه به صحنه می آیند و همه سرمایه شان را اهدا می کنند. من دیگه از کشورم مثال نمی زنم که وقتی زلزله بم شد چه اتفاقی افتاد. سرمایه اجتماعی سرمایه است چون ماهیتی مولد دارد. اجتماعی مولد است و من می توانم به مجلس بروم، به دولت راه پیدا کنم و تو جامعه اثرگذار باشم. اعتماد مثل چینی است اگر بشکند دیگه مثل اولش نمی شود. بیخودی شعار و قول بی عمل ندهیم این ها موجب بی اعتمادی می شود. فاکتور اجتماعی بودنش یعنی هیچکس به تنهایی سرمایه نمی شود بلکه سرمایه در دل انجمن ها و هیات هاست افراد در کنار هم سرمایه اجتماعی تشکیل می دهند. الان در رزومه ها دنبال سرمایه اجتماعی می گردند نه تعداد کتاب و مقاله. آیا عضو انجمن خیریه هستی؟ آیا فعالیت های داوطلبانه دارید؟ ابعاد سرمایه اجتماعی دو بعد است ذهنی و عینی. بعد ذهنی یعنی در جامعه چقدر اعتماد وجود دارد؟ در تمام مهد کودک ها مسابقه نه صندلی و ده نفر اجرا می شود در ژاپن هم اجرا می شود ولی تفاوت در اینجاست که در ایران اگر بچه ها سوت زده می شود همه باید نشسته باشند و برنده هستند و کسی که بیرون افتاده بازنده است. ولی در ژاپن اینجور به بچه ها یاد می دهند که وقتی معلم سوت می زند همه ده نفر توی نه تا صندلی جا شده باشند و بهم کمک کنند کسی بیرون نماند یعنی روحیه تیم مداری را آموزش می دهند ولی ما رقابت را آموزش می دهیم و موفقیت فردی را. خود این مثال گویای تفاوت ما با کشورهای پیشرفته دنیا است. اعتماد، مشارکت داوطلبانه، تعاون، فرهنگ قوی، هنجارهای مشترک از ابعاد ذهنی است. بعد عینی بر می گردد به تعداد انجمن ها و باشگاه ها، هیات ها و سازمان های مردم نهاد به ابعاد عینی اشاره دارد. خانواده مهم ترین رکن سرمایه اجتماعی است. اصلی روانشناسی است که هرچه تقویت شود تکرار می شود با همین اصل فرهنگ سازی رخ می دهد. درباره اهمیت سرمایه اجتماعی تحقیقاتی در ایران انجام شده مثلا هرجا سرمایه اجتماعی بالا بوده بهره وری هم بالا بوده و هرجا سرمایه اجتماعی بالا بوده جرم و جنایت و طلاق و بزه هم پایین بوده است. شادی و نشاط همه تحت تاثیر سرمایه اجتماعی هستند. یکی از دلایلی که ایرانی ها آلزایمر می گیرند نبود سرمایه اجتماعی است. صله رحم عمر را طولانی می کند چرا چون سرمایه اجتماعی ایجاد می کند.

اما در سازمان سرمایه اجتماعی چه کارکردی دارد؟ یادگیری نتیجه فعالیت جمعی است، هدف مشترک می سازند و سازمان را به یادگیرنده تبدیل می کنند. تیم مداری و مبارزه با سکوت یا بی تفاوتی تحت تاثیر سرمایه اجتماعی است. خلاقیت نوآوری و کار آفرینی هم تحت تاثیر سرمایه اجتماعی است. مهمترین مولفه فرهنگ سازمانی مطلوب سرمایه اجتماعی است. آدم های توانمند برای سلامتی برنامه دارند. دانشمندانی مانند وبر، ویلیام جیمز، دورکیم و پارسونز و حتی متفکران ایرانی مانند ابن خلدون و شهید مطهری می گویند مهمترین کارکرد دین کارکرد اجتماعی دین است. چقدر در اسلام تاکید بر اخوت، نوعدوستی، صله رحم و تعاون شده است. پس چرا در ایران و جامعه ما وضع اینطور است؟ سرمایه اجتماعی ما چهل پنجاه سال قبل بهتر بوده ولی امروزه بسیار ضعیف شده چرا چون سرمایه اجتماعی بیشتر از آنکه با دین ارتباط داشته باشد با تدین و دینداری و رفتار متدیانه ارتباط دارد.مشکل ما از شکافی که میان دین و دینداری ایجاد شده است. من می خواهم تحقیق ۷۵ ساله را اینجا بیان کنم که چه عواملی موجب سلامتی و طول عمر می شود؟ در سال ۲۰۱۲ اولین کتاب برای این تحقیق چاپ شده است. ۷۲۵ خانوار را ظرف ۷۵ سال بررسی کردن در تمام ابعاد و هنوز برخی از آن خانواده ها در سن ۹۰ سالگی زنده هستند. مهمترین پیام این پژوهش این بوده است که روابط خوب با مادر، پدر، خانواده و همکار در سن پیری موجب طول عمر می شود. دومین پیام این بوده که کیفیت بسیار مهم تر از کمیت بوده است. افراد با روابط خوب در مواجهه با بیماریها تاب آوری خوبی نشان دادند و مانع پیری زودرس می شود. روابط خوب نه تنها از جسم ما بلکه از مغز ما نیز محافظت می کند. یعنی جلوگیری از آلزایمر را موجب می شود. ما برای کودکان مهدکودک داریم برای سالمندان نیز مدرسه سالمندان تشکیل بدهیم با انواع برنامه ها و بایستی مختلط هم باشد. چون آدم ها نیازهای گوناگونی دارند. بسیار نتایج مثبتی دارد و بدترین کار خانه سالمندان است که عمر فرد را کاهش می دهد. همیشه من به دوستان خودم پیشنهاد می کنم برای بازنشستگی خودتون برنامه داشته باشید خانه نشینی عمرتان را کم می کند. فعالیت اجتماعی را افزایش بدهید.

وی در پایان افزود: دو مولفه اصلی سرمایه اجتماعی اعتماد و مشارکت داوطلبانه و فعال است که خود این ها تحت تاثیر چهار عامل تاثیر گذار بر سرمایه اجتماعی است: شفافیت، صداقت، عدالت و ثبات اقتصادی. جامعه برای موفقیت به دو قدرت نیاز دارد یکی قدرت سخت که همان قدرت نظامی است ولی تنها کافی نیست ما نیاز به قدرت نرم هم داریم که مهمترین شاخص اش سرمایه اجتماعی است. بطور خلاصه عرض کنم ما اگر موفقیت و بهره وری، سلامتی و طول عمر، مدیریت موثر در بحرانها، نشاط اجتماعی، پدافند غیر عامل و اخلاق اسلامی می خواهیم همه در گرو سرمایه اجتماعی است. سرمایه اجتماعی بایستی موفقیت اش با موفقیت جامعه نیز همسو باشد و سازگاری داشته باشد. ما گروه هایی را داریم که اصطلاحا گروه های زیر زمینی به حساب می آیند که اعتماد و مشارکت داوطلبانه و اعتماد بالایی هم دارند اما سرمایه اجتماعی آنها همسو با جامعه نیست و حتی در تضاد منافع ملی و اجتماعی است. در یک تحقیق آینده پژوهی آمدند گفتند ۵ سال آینده ایران با چه چالش هایی روبرو خواهد بود یکی از آنها بحث قومیت هاست که سرمایه اجتماعی بین خودشان قوی است و خودشان را از جامعه جدا می بینند. یکی از دلایل افت سرمایه اجتماعی پایین بودن نرخ پذیرش تفاوت هاست. برخی فقط خودشان را می بینند. این عامل موجب کاهش سرمایه اجتماعی می شود. بایستی فضای باز سیاسی و اجتماعی تشکیل دهیم تا همه نظران گفته شود و همه صداها شنیده شود.

در پایان نشست حجت الاسلام علی بنایی رییس هیات مدیره کانون هم اندیشی و تعالی و توسعه استان قم با اشاره به روایتی از امام رضا (ع)، آن را شالوده و اساس سرمایه اجتماعی دانست و گفت: دَخَلْتُ عَلَى أَبِی اَلْحَسَنِ اَلرِّضَا ع فَقَالَ لِی یَا عَلِیُّ مَنْ أَحْسَنُ اَلنَّاسِ مَعَاشاً قُلْتُ أَنْتَ یَا سَیِّدِی أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی فَقَالَ ع یَا عَلِیُّ مَنْ حَسَّنَ مَعَاشَ غَیْرِهِ فِی مَعَاشِهِ یَا عَلِیُّ مَنْ أَسْوَأُ اَلنَّاسِ مَعَاشاً قُلْتُ أَنْتَ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ لَمْ یُعِشْ غَیْرَهُ فِی مَعَاشِهِ یَا عَلِیُّ أَحْسِنُوا جِوَارَ اَلنِّعَمِ فَإِنَّهَا وَحْشِیَّهٌ مَا نَأَتْ عَنْ قَوْمٍ فَعَادَتْ إِلَیْهِمْ یَا عَلِیُّ إِنَّ شَرَّ اَلنَّاسِ مَنْ مَنَعَ رِفْدَهُ وَ أَکَلَ وَحْدَهُ وَ جَلَدَ عَبْدَهُ . علی بن شعیب گفت: به محضر امام رضا علیه السلام رسیدم امام علیه السلام به من فرمود: ای علی، زندگی چه کسی نیکوتر است؟ عرض کردم: ای سرورم شما از من داناتر به آن هستید. امام علیه السلام فرمود: ای علی، آن کس که زندگی دیگری را در کنار زندگی خویش خوش بدارد. ای علی؛زندگی چه کسی نگون حال تر است؟ عرض کردم: شما داناترید. امام علیه السلام فرمود: آن کس که دیگری در سایه زندگی او زندگی نکند. ای علی، با نعمت های الهی نیک برخورد کنید؛چرا که گریزپایند، خیلی بعید است که نعمتی که از کف رفت باز گردد. ای علی، به راستی بدترین مردم کسی است که از کمک مالی مضایقه کند و به تنهایی غذا بخورد و غلامش را تازیانه بزند.

این فراز از پیام امام رضا (ع) تابلوی تمام عیار سرمایه اجتماعی است. امیدواریم که انشاالله در جامعه بروز و ظهور کافی و وافی از سرمایه اجتماعی و اعتماد را ببینیم.